Dziecko w roli rodzica, czyli kilka słów o parentyfikacji

Parentyfikacja – zjawisko, w wyniku którego dochodzi do odwrócenia ról w rodzinie. Dziecko przyjmuje na siebie zadania i obowiązki rodzica, wyraźnie przerastające jego możliwości. Pozornie wydawać by się mogło, że jest to postawa godna podziwu, a nad wyraz odpowiedzialne dzieci to powód do dumy dla rodziców. Oczywiście, dzieci i młodzież mogą wykazywać się dojrzałością przewyższającą ich wiek rozwojowy, co niewątpliwie stanowi dla rodziców powód do dumy, jednak zjawisko parentyfikacji jest znacznie bardziej złożone i nie zawsze jego przyczyny, jak i konsekwencje oznaczają coś dobrego.

Zamiana ról rodzinnych wiąże się z realizacją przez dziecko potrzeb rodzica, kosztem ignorowania własnych. Wpływa to w sposób negatywny na rozwój dziecka ze względu na zaniedbywanie go, zwłaszcza w sferze emocjonalnej. Jest to zbyt duże obciążenie, zwłaszcza jak na psychologiczne zasoby dziecka. Niewywiązywanie się rodziców ze swoich zadań sprawia, że cały ciężar odpowiedzialności spada na dziecko. Próbuje ono wtedy sprawować kontrolę nad sytuacją w domu, aby zapewnić sobie, choćby tymczasowe poczucie stabilizacji, którego tak bardzo mu brakuje ze strony rodziców. Stabilizacja oznacza coś przewidywalnego, a więc wzmacnia poczucie bezpieczeństwa, które jest jedną z najważniejszych ludzkich potrzeb, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania.

Anna Maluszczak
– studentka psychologii, członkini Polskiego Stowarzyszenia Studentów i Absolwentów Psychologii, certyfikowana trenerka umiejętności społecznych. Obszar zainteresowań koncentruje wokół psychologii dziecięcej oraz psychoterapii CBT i ACT.

Jeżeli zjawisko parentyfikacji występuje już we wczesnym dzieciństwie i trwa latami, tym większe są negatywne skutki dla dziecka oraz całej rodziny. Parentyfikacja występująca przez krótki okres, sprawia, że dziecko może czuć się bardziej zaradne i nauczyć się odpowiedzialności, jednak wraz z wydłużaniem się czasu jegoj trwania zwiększają się konsekwencje dla młodej osoby. Na zewnątrz dziecko może sprawiać wrażenie bardzo silnego, dojrzałego i odpowiedzialnego, jednak wewnętrznie przeżywa wiele konfliktów, trudności emocjonalnych, a jego samoocena jest bardzo krucha.

Możemy wyróżnić dwa rodzaje parentyfikacji – emocjonalną oraz instrumentalną.
O parentyfikacji instrumentalnej możemy mówić wtedy, gdy dziecko wchodzi w rolę opiekuna swojego rodzica lub rodzeństwa. Przejmuje wówczas na siebie obowiązki domowe, zajmuje się pielęgnacją chorego członka rodziny, czy nawet musi zarabiać na utrzymanie pozostałych domowników. Odpowiada, częściowo lub w pełni, za potrzeby egzystencjalne rodziców, często też ale i rodzeństwa oraz za ich dobrobyt. W skrajnych przypadkach dochodzi nawet do tego, że dzieci zmuszane są do kradzieży lub prostytucji.

Na parentyfikację szczególnie narażone są dzieci samotnie wychowywane przez jednego z rodziców, ze względu na rozwód lub śmierć współmałżonka, jak również w rodzinach skonfliktowanych czy doświadczających problemów z alkoholem. Czynnikiem ryzyka może być także choroba rodzica oraz niepełnosprawność rodzeństwa – dzieci stają się wówczas opiekunami, dbają o zabiegi pielęgnacyjne i rehabilitacyjne. Zjawisko to może również dotyczyć rodzin imigrantów, gdzie dziecko pełni rolę tłumacza, przewodnika lub pewnego rodzaju buforu kulturowego. W wielu przypadkach zdarza się, że rodzice sami doświadczyli w dzieciństwie parentyfikacji i wyniesione z domu rodzinnego schematy przenoszą na własne dzieci, gdyż nie potrafią zmienić swojego sposobu postępowania. Co ważne, odwrócenie ról nie musi dotyczyć wszystkich członków rodziny; najczęściej narażone jest najstarsze z rodzeństwa lub jedynak i może doświadczać go ze strony obydwojga rodziców lub tylko jednego z nich. Zjawisko częściej dotyczy dziewczynek; prawdopodobnie społeczne postrzeganie roli kobiety sprawia, że ciężar odpowiedzialności za rodzinę spada częściej na córki.

Tym, co łączy właściwie wszystkie przypadki parentyfikacji w rodzinie jest fakt, że wynika ona z niedojrzałości emocjonalnej rodziców. Skupiają się oni na sobie i własnych trudnościach, wciągając we wszystko dzieci, których potrzeby nie zostają zaspokojone. W konsekwencji dzieci dbają o rodzinę i realizują nową rolę, gdyż staje się to jedynym sposobem na uzyskanie uwagi i aprobaty ze strony dorosłych.

Bibliografia:

Gibson, L. (2018). Dorosłe dzieci niedojrzałych emocjonalnie rodziców. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Schier K. (2012). Gdy dziecko staje się rodzicem. Odwrócona troska, czyli zjawisko parentyfikacji w rodzinie, [w:] Bliskość w rodzinie. Więzi w dzieciństwie a zaburzenia w dorosłości, red. B. Tryjarska.

Żarczyńska-Hyla J. i in. (2016). Uwarunkowania parentyfikacji doświadczanej w dzieciństwie i okresie dorastania z perspektywy młodych dorosłych. Rocznik Andragogiczny, 23 (199-205).

Żłobicki W. (2018). Parentyfikacja jako proces odwrócenia ról w rodzinie. Wychowanie w rodzinie, t. XIX, 3.